Speech

Tai Timu Tai Pari tērā Te Tai Ōhanga - Ko te kauhau whakaoho wharenui

Speech delivered by Gabriel Makhlouf, Secretary to the Treasury, 11 March 2019.

Ata mārie. Tēnā koutou katoa kua tae mai ki tēnei hui whakahirahira, ki te whakaoho anō i tō tātou wharenui, ko Ngā Mokopuna a Tāne.

He wā whakahirahira tēnei whakaohonga, nā te mea ka tīmata he oranga hou mō Te Kaitohutohu Kaupapa Rawa o Aotearoa, arā, ko te ‘Treasury’ ki tētahi wāhi hou. Waihoki e mōhio nei tātou me kakapa te manawa tītī kia taurikura ai te ao. Ko Ngā Mokopuna a Tāne te manawa ora, te manawa kakapa o te ‘Treasury’.

Ko te titiro whakamua te tikanga tonu o tēnei ingoa, o ‘Ngā Mokopuna a Tāne’. I te reo Ingarihi ko ngā mokopuna a Tāne ēnei e whakaatu ana i te reanga e whai mai ana. Ka whakahono tō tātou wharenui i a tātou ki ngā whakatipuranga ka whai mai, ā, ka pēnā anō tātou ki ngā reanga o mua. I ahu mai te ‘Treasury’ o Aotearoa Niu Tīreni nō te wā i waitohua ai Te Tiriti o Waitangi i te tau 1840. Kei roto i Ngā Mokopuna a Tāne ngā whakairo e whakaatu ana i ngā kōrero o mua me ngā kōrero tuku iho ka heke mai ki te haeata o te rautau rua tekau mai anō, mai anō, i te orokohanga o te ao. Ka whakaatu ērā i ētahi tāngata ahurei o mua rā, Māori mai, Pākehā mai, me ngā atua, ngā kitenga pūrākau, me ngā tauira hiranga o ngāi Māori. Ka whai tikanga ēnei ki tēnei whare, ki tēnei wāhi, ki tēnei whenua me ōna tāngata.

Ka āta hāngai tō Ngā Mokopuna a Tāne āhuatanga e heke iho ana ki ngā whakatipuranga ki tō te ‘Treasury’ arotahi ki te oranga tonutanga o ngā uri whakaheke. He ōrite tā te wharenui whakahono i a tātou ki te orokohanga mai o te tangata, me ōna kōrero o mua, ki te mātauranga i tīkina mai ai i te ao Māori me te tauira o tēnei Whare Taonga ātaahua. Ka ārahina tā mātou whanonga, ka herea tātou e tiaki nei i a ia. Ka whakahaumako āna tikanga, tōna kawa, āna ritenga, karakia hoki i te ‘Treasury’, i ō tātou manuhiri hoki. Ka whakaratoa he mātauranga ka āhei te arataki i ō tātou tira, tā tātou ahurea me ō tātou akoranga ka hono ai tātou ki te āpōpō. I tua atu i tēnei, ka whakaū i ngā uara matua, arā, i te Manaakitanga, i te Kaitiakitanga, i te Whanaungatanga anō hoki. Ko ēnei uara te tūāpapa o tā tātou Anga Paerewa Oranga, ā, he kaha te hāngai ki tō tātou arotahi ki te oranga tonutanga o ngā uri whakatipu.

Tāpiri atu ki te ingoa o tō tātou wharenui he maha atu ngā āhuatanga o tō te ‘Treasury’ hononga ki a Tāne. E mōhio nei koutou, he atua whakahirahira a Tāne i te ao Māori. Nāna a Rangi rāua ko Papa i whakawehe, kia uru mai ai te whaiao, te ao mārama, kia puta rā te ao tūroa. Nāna te tangata tuatahi i hanga. I rākeitia ngā rangi, i tīkina atu rā hoki e ia i te Toi-o-ngā-rangi ngā kete o te wānanga, te mōhiotanga, te māramatanga ki a tātou te ira tāngata. Arā noa atu ngā ingoa o Tāne i ōna āhuatanga maha. Ko Tāne-te-waiora ka whakaatu i te ora, te tōnuitanga, te oranga, te awatea hoki. Ko Tāne-mahuta te matua. Ko Tāne-nui-a-rangi: Tāne te Mana, te uri a Rangi. Ka tohu ōna ingoa huhua i te tupu, te pakari, te mana. Koia ka rato i te tautoko me te āhuru mō ētahi atu. Ko Tāne te piripono, koia te māia, he uri nā Papa rāua ko Rangi. Koinei ngā āhuatanga e kauanuanutia ana e te Treasury.

Pērā ki te kakenga o Tāne i te whenua ki ngā rangi, ka tūhono te pou o tēnei wharenui i ngā taumata katoa o te ‘Treasury’. Kua whakanikonikotia tō tātou wāhi mahi ki ngā tae o Papatūānuku, o te whenua me te moana, o Ranginui me ngā toirangi kia whakaata i te toronga o Tāne ki ngā taumata o te ao māori me tāna tautoko i tā tātou kaupapa. Kua whai ranga wairua mātou i ngā tukutuku a Ngā Mokopuna a Tāne, ā, kua whakawhānuitia ētahi o ngā tauira puta noa i tō tātou wāhi mahi.

Kua kōrero kē au mō ngā tīmatanga hou, ā, e hiahia ana au ki te whakanui i tētahi anō tīmatanga mō te ‘Treasury’. Mai i te tau 1988, ko te Kaitohutohu Kaupapa Rawa tō tātou ingoa. Ka whanake tātou hei hinonga, ka tū ai tātou hei kaiārahi ā-rāngai tūmatanui hoki, ā, ka kaha haere ai te tīkina i te ao Māori. Kua rapu mātou i tētahi ingoa reo Māori anō kia pai ake ai te whakaatu atu i tō tātou āhua, i ā tātou mahi hoki.

Ko tō tātou arotahi ki te oranga o ngā uri whakaheke, ki te hononga i waenganui i a ngāi Māori me te Karauna hoki te tūāpapa o te ingoa kua whirihia e mātou, ā, kua rapu māramatanga mātou i Te Taura Whiri i te Reo Māori, i te Mana Whenua, i ngā whatunga Māori, i ngā tino hautū, rātou ko te tokomaha o ō mātou ake tāngata.

Ko Te Tai Ōhanga te ingoa.

Ko te ‘ōhanga’ tētahi kupu mō te ohaoha me ngā take ahumoni, tae atu ki ngā hononga mō te toiora me te tōnuitanga. Ka whakakao tēnei i te iho ō tā tātou tūranga, o ā tātou mahi hoki.

Ko ‘Te Tai’ te rerenga kupu mō te moana, mō ngā āhuatanga o te tai hoki, ā, ka whakaatu i tētahi takiwā, i tētahi whaitua hoki. He hononga ki ētahi atu, he tiaki i ētahi atu hoki tōna hīkaro, nā reira, ka whakaata i te āhua o ngā take ōhanga, ahumahi hoki e timu ana, e pari ana, i te ao, i te pō. Ko te iho tēnei o tā tātou mahi tiaki, ārahi hoki.

Ko Te Tai Ōhanga te ingoa ka hāpaitia e tātou i roto i te mana, i te haepapatanga hoki. Kei waenga pū o tō Te Tai Ōhanga tauwāhi, o tā Te Tai Ōhanga mahi hoki ki te Whanganui-a-Tara te whakaūnga o te ingoa, ā, kua ita: nā, ka ārahina ki te ara ki te oranga mā ngā haupū e whā o te Anga Paerewa Oranga, ā, he waiwai ki ngā tai e whā me te ahunga whakamua o Aotearoa.

Tūturu nei, ka whakatinana te wharenui i tō tātou nei herenga i raro i te Tiriti o Waitangi hei kaiwhakarite o te tū āhuatanga o ngāi Māori me te Karauna, me ō tātou kawenga kaitiakitanga, arā, ko te tiaki i te pūnaha. He mea hiranga ōna āhuatanga tohu. Heoi anō mātua rā, ka aro atu Ngā Mokopuna a Tāne ki te tangata.

He wāhi tēnei ka whakamahia ai e te tangata. Kua tata ki te toru tekau tau te tangata ka haere mai ai ki te wharenui ki te mahi, ki te taukumekume, ki te kōrero herenga kore, ki te mahi ngātahi, ki te tuku mātauranga, ki te whai whakaaro, ki te whakangā, ki te whakatau mauri hoki. Ka hou mai koe ki roto i Ngā Mokopuna a Tāne, ka mōhio ai koe kei tētahi wāhi motuhake koe.  Ka whai take mana nui tēnei ki ngā tāngata nā rātou i hanga, ā, kei konei ētahi o aua tāngata i tēnei rā, tae atu ki a rātou katoa kua atawhai i te whare mai i taua wā. Kua whai mārama au i mōhio pū hoki te hunga nā rātou te mahi rawe i whakatutuki kia hūnuku i Ngā Mokopuna a Tāne he kaupapa tūhāhā tēnei. Me te aha anō ka pērā au ki ōku mātārere, ka pupuri tonu ki te tino o Ngā Mokopuna a Tāne.

Hei ngā marama whakaotinga e kainamu nei mōku i roto i aku mahi, ka whai whakaaro au ki te āhuatanga matua pea o te wharenui, arā, ko te aumihi ki te tangata ki Te Tai Ōhanga. Ko te pōwhiri i ō tātou kaimahi ko ō rātou ake tīmatanga hou. Ka hou atu ki roto ki tēnā tangata, ki tēnā tangata, te mōhio kua tau ia ki konei, kua honoa ia ki te whānau o Te Kaitohutohu Kaupapa Rawa o mua, o Te Tai Ōhanga o nāianei, ā, haere ake nei hoki.  Koinei hoki te wāhi ka tūtahi ai tātou ki te pōwhiri i ngā manuhiri ka āhukahuka ai i te mana, ka whakaputa ai i te aroha.  Koinei tā tātou mahi i tēnei rā. I tēnei rā, i tōna whakaara anō, ka whakahuihui anō Ngā Mokopuna a Tāne i ngā tāngata katoa ki te manawa o Te Tai Ōhanga.